In het collectief geheugen zijn jammer genoeg Nederlandse componisten vrijwel niet meer te vinden. Dit is onterecht; er zijn een aantal componisten waarvan het zonde is dat deze niet meer herinnerd worden. Eén van hen is de bijzondere Renaissance componist uit Deventer, Jan Pieterszoon Sweelinck. Paul Witteman schreef eens over de componist: “Sweelinck roept een sfeer op die niet toevallig aan de schilderijen van Vermeer doet denken, een soevereine klank van een toondichter des vaderlands in de Gouden Eeuw”.
Geboorte en opleiding
Jan Pieterszoon Sweelinck werd vlak voor de aanvang van de Tachtigjarige Oorlog geboren, maar onder Pieterszoon-experts wordt getwist over wanneer hij exact geboren is: lang werd aangenomen dat het ergens in mei 1562 was, maar recent onderzoek suggereert dat het de zomer of herst van 1561 moet zijn geweest.
Sweelinck werd in eerste instantie muzikaal opgeleid door zijn vader, maar studeerde later bij Gioseffe Zarlino in Venetië. Hier heeft hij vermoedelijk zijn talent ontwikkelt om ensemblemuziek samen te stellen.
Amsterdam en de Oude Kerk
Nadat hij uit Italie terugkeerde, bracht Sweelinck de rest van zijn leven door in Amsterdam, waar hij vanaf 1580 de prestigieuze positie van organist had in de Oude Kerk. Sweelinck en zijn werk waren erg geliefd – al gauw kreeg hij de bijnaam de Amsterdamse Orpheus – en had hij tal van leerlingen uit het binnen en buitenland.
Wat Sweelinck zo bijzonder maakte
Zijn muzikale stijl combineerde elementen uit de Renaissance en de vroege barokperiode. Hij was een meester in contrapunt en improvisatie op het klavier, en zijn composities omvatten een breed scala aan genres, waaronder koormuziek, klavierwerken en instrumentale ensemblestukken.
Een van Sweelincks opmerkelijke bijdragen was zijn ontwikkeling van de variatievorm in klaviermuziek. Hij componeerde variaties op populaire wereldlijke liederen en psalmmelodieën, waarbij hij ze transformeerde tot ingewikkelde en virtuoze werken. Zijn variaties toonden zijn vaardigheid in improvisatie en lieten de mogelijkheden van het orgel zien.
Sweelincks vocale composities, met name zijn koormotetten, worden hoog gewaardeerd vanwege hun rijke harmonieën en expressieve diepgang. Hij schreef zowel heilige als wereldlijke vocale werken, waaronder madrigalen en chansons, die de diverse muzikale invloeden van zijn tijd weerspiegelen.
Tachtigjarige Oorlog
Sweelinck leefde tijdens de periode van de Tachtigjarige Oorlog (1568-1648), een langdurig conflict tussen de Nederlandse opstandelingen, bekend als de Nederlandse Republiek, en het Spaanse rijk. Hoewel er weinig bekend is over Sweelincks persoonlijke politieke opvattingen, wordt aangenomen dat hij, net als veel andere burgers in de Nederlandse Republiek, een calvinistisch-protestantse achtergrond had. De Tachtigjarige Oorlog was immers deels een strijd voor religieuze vrijheid en onafhankelijkheid van het katholieke Spaanse rijk.
Sweelincks composities weerspiegelen echter niet direct de turbulente politieke omstandigheden van die tijd. Desalniettemin droeg hij bij aan de culturele identiteit van de Nederlandse Republiek door zijn muzikale meesterschap en artistieke bijdragen.
Sweelincks Geeltje
Als u Jan Pieterszoon Sweelinck kent, dan is dat waarschijnlijk omdat u hem wel eens op ons geld hebt gezien. Hij stond namelijk op het briefje van 25 gulden. Andere personen die op de brieven te zien waren:
- 5 gulden: Joost van den Vondel
- 10 gulden: Frans Hals
- 25 gulden: Jan Pieterszoon Sweelinck
- 100 gulden: Michael Adriaenszoon de Ruyter
- 1000 gulden: Baruch Spinoza
Nalatenschap
Sweelinck was in zijn tijd beroemd in heel Europa als talentvol componist. Helaas is niet alles van zijn werk bewaard gebleven. Dit zijn onder andere:
- 13 Koraalvariaties
- 14 Monothematische fantasieën
- 6 Echofantasieën
- 15 Toccata’s
Levenseinde
Na een kort ziektebed overleed Sweelinck op 16 oktober 1621. Hij werd begraven op de plek waar hij zo lang had gespeeld: de Oude Kerk in Amsterdam. Hier is zijn grafplaat nog steeds te zien, nummer 99. Hij werd omschreven als “den aldercloecksten ende constichsten Organist deser eeuwe” en “weerdigh een Prince der Musijcken genoemt te worden”. De beroemde Amsterdamse dichter Joost van den Vondel schreef zijn grafschrift.
Het Gesualdo Consort Amsterdam
Tot een paar jaar geleden was het werk van Sweelinck slechts gedeeltelijk te horen. Dat is gelukkig tegenwoordig niet meer het gevel. Het Gesualdo Consort Amsterdam heeft het gehele oeuvre van Sweelinck opgenomen, zodat dat nu voor iedereen te horen is. Een video vindt u hier: